07-02-2017

  ВУЧЭБНАЯ ПРАГРАМА

ФАКУЛЬТАТЫЎНЫХ ЗАНЯТКАЎ

 для ўстаноў агульнай сярэдняй адукацыі

з беларускай і рускай мовамі навучання

 «ГІСТОРЫЯ КАРМЯНШЧЫНЫ»

 V – ІX класы

          Аўтар – Варганаў Валерый Валер’евіч, настаўнік-метадыст, настаўнік гісторыі ДУА «Ворнаўская сярэдняя школа Кармянскага раёна” Гомельскай вобласці, кіраўнік раённага МА настаўнікаў гісторыі

  

Гомель

 2016

ТЛУМАЧАЛЬНАЯ ЗАПІСКА

Факультатыўныя заняткі «Гісторыя Кармяншчыны»ўяўляюць сабой краязнаўчую дысцыпліну і ўключаюць ў сябе веды па гістарычнаму краязнаўству Кармянскага раёна ў кантэскце Пасожжа, Гомельшчыны і гісторыі Беларусі. Сваім зместам інтэгрыруецца з тымі ведамі, якія вучні атрымліваюць па асноўных вучэбных прадметах, у першую чаргу па сусветнай гісторыі і гісторыі Беларусі. Атрыманыя вучнямі веды, уменні і навыкі – асноўны паняційны навуковы апарат, храналогія сусветнай і айчыннай гісторыі, навыкі разумовай працы, праца з тэкстам, гістарычнымі крыніцамі, даведачнай літаратурай, – актыўна выкарыстоўваюцца на факультатыўных занятках па курсу «Гісторыя Кармяншчыны» і дапаўняюцца новым, патрэбным для засваення краязнаўчых тэм, матэрыялам і практычнымі заняткамі.

 «Гісторыя Кармяншчыны» – гэта практыкаарыентаваныя факультатыўныя заняткі, накіраваныя на самарэалізацыю асобы вучня ў час краязнаўчай дзейнасці. Сродкамі  патрыятычнага выхавання, азнаямлення з галоўнымі культурна-гістарычнымі і нацыянальнымі каштоўнасцямі Кармяншчыны і мясцовымі асаблівасцямі нашай часткі Гомельшчыны, як часткі Беларусі, вучні накіроўваюцца на свядомую дзейнасць у напрамку глыбокага вывучэння сваёй сям’і, роду, малой Бацькаўшчыны, а праз гэта больш глыбокае і свядомае разуменне і асэнсаванне гісторыі і сучаснасці сваёй краіны як часткі еўрапейскага і агульнасусветнага грамадства.

Пры вывучэнніфакультатыўных заняткаў «Гісторыя Кармяншчыны» адкрыты шырокія магчымасці інтэгравання з сістэмай выхаваўчай грамадзянска-патрыятычнай дзейнасці ўстановы адукацыі, для кантакту з установамі культуры, адукацыі, навукі рэгіёну, прадпрыемствамі і арганізацыямі, супрацоўніцтва з якімі дазваляе больш глыбока, змястоўна, рознабакова ўсвядоміць сутнасць мінулага і сучаснасці, яго насельніцтва.

Мэта факультатыўных заняткаў – фарміраванне ў вучняў ведаў аб родным краі, Кармяншчыне, як рэгіёне ў кантэксце агульнабеларускім і сусветным, выхаванне патрыятызму і грамадзянскасці, нацыянальнай свядомасці, любові да Бацькаўшчыны, фарміраванне светапогляду на аснове вызначэння ўласнага месца, месца сваёй сям’і, роду, супольнасці ў мінулым і сучаснасці нашай краіны і народу.

Задачы:

1) абудзіць цікавасць да роднага краю шляхам паглыблення ведаў па гісторыі, багатай матэрыяльнай і духоўнай спадчыны Кармяншчыны, як сродку паглыблення і ўдасканальвання ведаў вучняў пра Беларусь;

2) даследаваць мінулае “малой радзімы” праз пошук і фарміраванне актыўнай грамадзянскай пазіцыі; 

3) садзейнічаць развіццю даследчых уменняў і навыкаў, спрыяць фарміраванню лагічнага мыслення, эрудыцыі, узбагачэнню слоўнікавага запасу вучняў;

4) садзейнічаць выхаванню беражлівых і паважлівых адносін да матэрыяльнай і духоўнай спадчыны нашага народа, фарміраванню нацыянальнай самасвядомасці і грамадзянскага станаўлення асобы вучняў.

Асаблівасцю факультатыўных заняткаў з’яўляецца дасягненне пастаўленых задач праз выкарыстанне мясцовага матэрыялу, спалучаючы яго з набытымі ведамі на ўроках гісторыі, роднай мовы, літаратуры, геаграфіі, абагульняючы і ўводзячы ў змест навучання элементы краязнаўства, сучаснай і гістарычнай грамадскай думкі.

Праграма арыентавана на вучняў 5 – 9 класаў і складаецца з:  уводнага (пачатковага) факультатыўнага занятку “Я, мой род і мой родны край” (5 клас) і сістэматычнага факультатыўнага занятку гісторыі Кармяншчыны   ў 6 – 9 класах. Яна разлічана на 5 год навучання і прадугледжвае паслядоўнае пашырэнне ведаў, уменняў і навыкаў, засвоеных вучнямі на ўроках, а таксама атрыманне новых ведаў па гісторыі роднага краю.

Мэта першапачатковага (уводнага) факультатыўнага занятку ў 5 класе: падрыхтаваць вучняў да яго сістэматычнага вывучэння. Прынцып пабудовы: ад асобы вучня, праз сям’ю, вывучэнне свайго роду, складанне радаводу, знаёмства  са сваім жыццёвым асяроддзем (вуліцай, населеным пунктам і г. д.) – усё па нарастаючай: ад асобы да соцыуму. Так як адбываецца працэс пазнання асабістага “я” і свайго месца ў соцыуме, грамадстве.

Вывучэнне сістэматычнага факультатыўнага занятку з 6 класа, ад старажытнасці да нашых дзён, ідзе сінхронна з вывучэннем гісторыі Беларусі і завяршаецца  ў 9 класе, калі адбываецца адноснае завяршэнне вывучэння гісторыі Беларусі на другой ступені агульнай сярэдняй адукацыі. Праграма кожнага года навучання разлічана на 35 гадзін. Асаблівая ўвага звяртаецца  на практычную, самастойную і пошукава-даследчую працы вучняў пры ўмове індывідуалізацыі і дыферэнцыяцыі заданняў, пад кіраўніцтвам настаўніка і ўзаемадзеяння вучняў розных класаў і ўзростаў.

Асноўнымі напрамкамі работы з’яўляюцца: тэарэтычная падрыхтоўка, практычныя заняткі, самастойная работа, экскурсіі. Настаўнік можа планаваць наведванне музеяў, арганізацыю сустрэч са знакамітымі людзьмі,  правядзенне паходаў, экскурсій. Факультатыўныя заняткі «Гісторыя Кармяншчыны»  арыентаваныя на актыўную даследчую дзейнасць вучняў. Адпаведна ўзросту, на занятках вучні пачынаюць авалодваць уменнямі і навыкамі (элементамі) навуковай працы, уключацца ў дзейнасць навукова-практычных вучнёўскіх канферэнцый, конкурсаў, праектаў. Даследчая тэматыка вучнёўскіх прац акумулюе назапашаныя вучнямі веды розных школьных дысцыплін (і, перш за ўсё, гісторыі Беларусі і сусветнай гісторыі), звяртаючы іх у рэчышча кармянскай краязнаўчай праблематыкі.

Колькасць гадзін, адведзеных на азнаямленне з пэўнымі тэмамі, з’яўляецца прыкладнай і можа вар’іравацца па меркаванні настаўніка, зыходзячы з асаблівасцяў вучняў і школы, мясцовасці і наяўнасці фактычнага матэрыялу. Пры выкладанні настаўнік можа ўносіць свой краязнаўчы матэрыял, зыходзячы з уласных напрацовак, а таксама інфармацыі, здабытай у час краязнаўчай дзейнасці з вучнямі.

Праграма можа быць выкарыстана ў якасці крыніцы інфармацыі поўнасцю ці часткова пры падрыхтоўцы да ўрокаў гісторыі Беларусі, у т. л. і вучэбных заняткаў  “Наш край”, пры адборы краязнаўчага матэрыялу і форм работы, а таксама ў пазакласнай і выхаваўчай дзейнасці як асобных настаўнікаў, так і ўстаноў адукацыі.

Матэрыялы праграмы могуць быць таксама карысныя работнікам бібліятэк, клубаў, спецыялістам сістэмы дадатковай адукацыі, настаўнікам і спецыялістам адукацыі іншых раёнаў пры падрыхтоўцы падобных праграм і арганізацыі адукацыйнага працэсу ва ўстановах адукацыі свайго раёна.

Чакаемыя вынікі. У выніку засваення праграмы факультатыўных заняткаў «Гісторыя Кармяншчыны» вучні павінны:

• ведаць – асноўныя гісторыка-культурныя падзеі і аб’екты свайго населенага пункта і раёна,  знакамітых землякоў, галоўныя палітычныя, эканамічныя, культурныя, сацыяльныя і дэмаграфічныя працэсы, якія ўплывалі на развіццё рэгіёна;

• умець – аналізаваць краязнаўчыя крыніцы, складаць уласны радавод, арыентавацца ў краязнаўчай літаратуры пра Гомельшчыну і Кармяншчыну, рабіць рэферат, паведамленне, выступленне, канспектаваць, рыхтаваць даследчую працу на краязнаўчую тэматыку, прэзентаваць вынікі сваёй працы;

• адчуваць – духоўную повязь пакаленняў і сваю адказнасць за будучыню роднай зямлі;

• мець – актыўную ўласную пазіцыю па мінуламу і сучаснаму развіццю роднага краю і ўдзельнічаць у асветніцкай дзейнасці, папулярызацыі ведаў пра мінулае роднага краю сярод насельніцтва Кармяншчыны.

 ЗМЕСТ ПРАГРАМЫФАКУЛЬТАТЫЎНЫХ ЗАНЯТКАЎ

 5 КЛАС

“Я, МОЙ РОД І МОЙ РОДНЫ КРАЙ”

 (35 г.)

 

Уводзіны.  Я, мая сям’я, мой род і родны край (уводнае знаёмства)

(1 г.).

 

Тэма 1. “Хто Я?” (3 г.)

Адкуль паходзіць маё імя і што яно азначае? Чаму мяне так назвалі, з чым (ці з кім) гэта звязана? Хто з дзеячаў мінулага і сучаснасці яшчэ насіў (носіць) маё імя?

Як я магу ўзбагаціць вобраз майго імя? Ці адпавядаю я вобразу майго імя і што магу зрабіць, каб яго ўзбагаціць?

Практычная работа:  “Хто я?”.

 

Тэма 2. “Мая сям’я” (6 г.)

Я і мая сям’я. Склад маёй сям’і. Я – часцінка маёй сям’і. З каго складаецца мая сям’я? Хто ў ёй галоўны (калі ёсць такі)? Самыя старэйшыя і самыя малодшыя члены сям’і.

Антрапаніміка сям’і. Пакаленні маёй  сям’і?

Працоўныя і сямейныя дынастыі. Свет захапленняў маёй сям’і. Працоўныя і сямейныя дынастыі.

Свет захапленняў маёй сям’і. Цікавыя традыцыі ў маёй сям’і. Рэліквіі і ўзнагароды маёй сям’і.

Геаграфія маёй сям’і. Дзе жывуць мае родныя?

Практычная работа: “Мая сям’я – мой гонар” (прэзентацыя партфоліа сямей вучняў).

 

Тэма 3. “Мой род” (8 г.)

Што такое род? Куды сягаюць карані радаводу маіх бацькоў? Колькі пакаленняў продкаў (па мацярынскай і бацькоўскай лініям) захаваліся ў памяці сям’і (пачынаючы з якога году, часу)?

 Што распавядаюць бабулі і дзядулі, матулі і таты пра сваіх продкаў? Кім яны былі? Дзе жылі?

Характар, адносіны да сябе і людзей, працоўныя традыцыі маіх прашчураў. Чым займаліся? Якой была іх гаспадарка? Чаго дасягнулі ў жыцці? Чым захапляліся ў жыцці? Якімі рысамі характару валодалі? Як адносіліся да працы, да людзей, да сваіх дзяцей?

Якіх традыцый прытрымліваліся. Іх традыцыі ў адзенні, правядзенні вольнага часу, абрадаў і святаў?

Лепшыя якасці маіх продкаў і мае адносіны ад іх. Якія лепшыя якасці я жадаў (-ла) бы пераняць у спадчыну ад сваіх продкаў?  Якімі справамі продкаў я ганаруся? Пра што я магу апавядаць сваім нашчадкам?

“Гонар майго роду” (паведамленні).

Практычная работа: “Я і мой род”.

 

Тэма 4. Мой радавод (складаем уласны радавод – практычныя заняткі) (10 г.)

Як скласці свой радавод. Этапы стварэння радаводу.Практычныя парады: як скласці свой радавод і этапы яго стварэння.

Стварэнне генеалагічнага дасье.  Што такое генеалагічнае дасье? Збіранне інфармацыі і яе сістэматызацыя ў генеалагічным дасье.

Складанне радаводнага дрэва роду. Што такое радаводнае дрэва?Як скласці радаводнае дрэва? Выкарыстанне камп’ютэра пры складанні генеалагічнага дрэва. Завяршэнне работы над генеалагічным дрэвам.

Завяршэнне работы над радаводам. Карэктыроўка вынікаў, падрыхтоўка да прэзентацыі радаводаў.

 “Свята прадстаўлення радаводаў” (прэзентацыя радаводаў).

 

Тэма 5. Мая вуліца. “Мая вёска (мой населены пункт) (4 г.)

Мая вуліца. Збіраннеінфармацыі аб вуліцы, на якой жывеш, людзях, важнейшых будынках, краявідах і г. д.  Паведамленні аб вуліцы, на якой жыву. Як называецца мая вуліца? Чаму яна так называецца? Ці шмат на ёй дамоў і якія яны? Хто жыве на маёй вуліцы? Мае суседзі.

Мая вёска. Якія важныя для вёскі будынкі тут ёсць (школа, пошта, крама і г. д.)? Чаму (чым) мне падабаецца мая вёска? Як называецца? Што я ведаю аб мінулым і сучаснасці маёй вёскі? Якія вуліцы, важнейшыя будынкі ёсць у маёй вёсцы? Традыцыі і цікавыя людзі маёй вёскі.

Падрыхтоўка да практычнай работы (прэзентацыі вуліцы і вёскі).

Практычная работа: “Складанне фотапрэзентацый, афармленне сценгазет (і г. д.): “Мая вуліца”. “Мая вёска (мой населены пункт)”

 

Тэма 6. “Мая малая радзіма – Кармяншчына” (2 г.)

Карма і Кармянскі раён – мая родная старонка. Агульныя звесткі аб Карме і Кармяншчыне.

Конкурс малюнкаў  або прэзентацыя міні - праектаў:“Кармяншчына – мой гонар”.

 

Выніковы занятак: “Што я ведаю пра сваё мінулае, мінулае свайго роду і сваёй малой радзімы” (прэзентацыя міні - праектаў: выстава фота, малюнкаў, плакатаў, сценгазет, прадстаўленне вершаў, сустрэча з землякамі, старажыламі, старэйшымі прадстаўнікамі роду і г. д. (форма правядзення на выбар настаўніка і вучняў.) (1 г.)

 

6 КЛАС

КАРМЯНШЧЫНА Ў ЧАСЫ ПЕРШАБЫТНАСЦІ  І СЯРЭДНІХ ВЯКОЎ

(35 г.)

 

Уводзіны. Гісторыя Кармяншчыны – частка агульнай гісторыі нашай краіны(4 г.)

 Гісторыка-геаграфічная характарыстыка Кармянскага раёна.Аб назве раённага цэнтра.Адкуль мы ведаем аб гісторыі сваёй малой радзімы.

 Крыніцы вывучэння мінулага нашага краю.Знаёмства з кнігай “Памяць: Кармянскі раён”. Гісторыя вывучэння Кармяншчыны.

Музей – сховішча гістарычных скарбаў.

Практычны занятак ў музеі(або экскурсія ў музей, музейны пакой).

 

Раздзел 1. Першабытнае грамадства (15 г.)

 

Тэма 1. Гісторыя археалагічнага вывучэння Кармяншчыны. Пачатак засялення нашай мясцовасці людзьмі (2 г.)  

К. Палікарповіч. Г. Арцёменка. В. Капыцін. У. Будзько. Археалагічная карта Кармянскага раёна.

Калі і як пачалося пранікненне чалавека на тэрыторыю нашай мясцовасці?

 

Тэма 2. Другая і трэцяя хвалі засялення тэрыторыі Кармяншчыны (4 г.)

Краманьёнцы на тэрыторыі нашай мясцовасці.

Жыццё і заняткі людзей ва ўмовах ледавіка. Паляванне на маманта.  

З’яўленне плямёнаў паляўнічых на паўночных аленяў. Паселішчысожскай (днепра-дзясніцкай) культуры.

Грэнск і яго насельнікі  (экскурсія ў археалагічны аддзел краязнаўчага музею).

 

Тэма 3. Неалітычная гісторыя Кармяншчыны. Эпоха бронзы (3 г.)     “Баявыя сякеры”. Сярэднедняпроўцы.

  Супольнасць тшчынецка-сосніцкай культуры.

  Археалагічныя помнікі эпохі неаліту і бронзы.

 

Тэма 4. Эпоха жалеза (5 г.)

Мілаградская і зарубінецкая культуры.

Супольнасць кіеўскай культуры. Калочынцы.

Археалагічныя помнікі Кармяншчыны эпохі жалеза.

Практычныя  заняткі ў археалагічным аддзеле краязнаўчага музею.

 

Гульня-падарожжа: “Эпоха першабытнасці: падарожжа ў часе і прасторы”.(1 г.)

 

Раздзел 2. Эпоха Сэрэдневякоўя (15 г.)

 

 Тэма 1. Кармяншчына ў час шырокай славянскай каланізацыі. Ранняя гісторыя радзімічаў (3 г.)

Калі і як на тэрыторыі нашага краю пачалося рассялення славян? Гіпотэзы паходжання рассялення славян. Славяна-балцкае насельніцтва.

Радзіміцкія тапонімы Кармяншчыны. Роля ракі Сож у жыцці насельніцтва нашага краю. Месца і роля радзімічаў у нашай гісторыі.

Курганныя могільнікі каля вёсак Хізаў, Стараград і Задуб’е.

 

Тэма 2. Палітычнае і знешнепалітычнае становішча краю, пад уладай Кіева, Смаленскай і Чарнігаўскай зямель, ВКЛ (5 г.)

Падзеі 885 і 984 гг. і іх сувязь з нашай мясцовасцю.Гіпотэзы месцазнаходжання бітвы на р. Пяшчане і магчымага ўдзелу нашых продкаў у ёй.

Землі Кармяншчыны ў складзе Смаленскай і Чарнігаўскай зямель. Чачэрскае княства, чачэрскія ўдзельныя князі. Чачэрск – бліжэйшы гаспадарчы і палітычны цэнтр.Чачэрскі замак.

Уключэнне зямель рэгіёну ў склад ВКЛ. Асаблівасці становішча ў складзе ВКЛ. Чачэрскі замак у ХІV – ХV стст. – цэнтр палітычнага і гаспадарчага жыцця ў рэгіёне.

Адносіны з хазарамі і іншымі качэўнікамі: сведчанні летапісаў і вынікі даследванняў вучоных. Мангола-татарская навала: гіпотэзы і рэальнасць.

Магчымы ўдзел нашых продкаў у бітвах на Сініх Водах 1362 г. і Грунвальдскай 1410 г.

 

Тэма 3. Гаспадарчае развіццё і духоўная культура нашага краю (6 г.)

Палюддзе. Бортніцтва і іншыя промыслы: мясцовыя традыцыі.

Роля Сажаўгаспадарчым жыцці рэгіёну.Развіццё гаспадаркі ў ХІV – ХV стст. Грашовыя скарбы на тэрыторыі Кармяншчыны.

Звесткі з “Аповесці мінулых часоў” пра паганскія звычаі нашых продкаў.

Духоўная спадчына зямель нашага рэгіёну.

Сведчанні паганскага мінулага ў мясцовым фальклоры. Мясцовыя легенды і паданні пра звычаі і абрады нашых продкаў. Паганскія абрады і капішчы.  Легенда аб Дзявочым возеры – водгулле магчымага знаходжання мангола-татараў у нашым краі.

Практычная работа (Варыянты работы: экскурсія на р. Сож, назіранне прыроднага асяроддзя гістарычнай прасторы нашых продкаў і інш.).

 

Віктарына “Наш край у часы сярэднявечча”(1 г.)

 

Выніковы занятак “Кармяншчына ў эпоху першабытнасці і сярэдневякоўя” (форма заняткаў – па вызначэнні настаўніка)(1 г.)

7 КЛАС

КАРМЯНШЧЫНА Ў ЧАСЫ РЭЧЫ ПАСПАЛІТАЙ, У СКЛАДЗЕ ЧАЧЭРСКАГА І ПРАПОЙСКАГА СТАРОСТВАЎ.  (35 г.)

 

Уводзіны. Гістарычны лёс Кармяншчыны ў эпоху Рэчы Паспалітай (ХVІ – ХVІІІ стст. ) (1 г.).

 

Раздзел 1. Становішча Кармяншчыны ў ХVІ – першая палове ХVІІ стст. (15 г.)

 

Тэма 1. Прырода, гаспадарка і адміністрацыйнае падпарадкаванне. Знешнепалітычнае становішча  (4 г.)

Змены ў адміністрацыйным дзяленні паводле рэформы 1565 – 1566 гг.  Сям’я – вясковая грамада - павет ваяводства – дзяржава.

Кармяншчына і навакольны рэгіён у знешнепалітычных канфліктах ВКЛ і Масквой у 1500 – 1535 гг.

Наш край у гады Лівонскай вайны 1558 – 1583 гг. Становішча нашай мясцовасці ў час знешнепалітычных канфліктаў Рэчы Паспалітай у др. п. ХVІ – першай палове ХVІІ стст.

Практычная работа: “Вывучэнне пісьмовых крыніц”.

 

Тэма 2. Асаблівасці становішча падняпроўскіх валасцей у складзе ВКЛ. Сацыяльна-эканамічнае развіццё (5 г.)

Валасныя граматы: падняпроўскім валасцям (1500 г.), Чачэрскай воласці (1547, 1554, 1560 гг.).

Валасныя граматы Прапойскай воласці (1547, 1554, 1560, 1561 гг.).

Развіццё гаспадаркі. Асаблівасці становішча розных груп насельніцтва і гаспадаркі нашай мясцовасці. Зяцькавіцкі кірмаш. Сожская шляхта.

Практычная работа: “Вывучэнне зместу велікакняжацкіх грамат 1500, 1511, 1518, 1554, 1561 гг. (на выбар настаўніка).

Змены ў становішчы “чачэрскіх панцырных баяр” паводле граматы Стэфана Баторыя. Судовыя спрэчкі паміж чачэрскімі панцырнымі баярамі і чачэрскімі староствамі. Мясцовыя кварта і гіберна.

 

Тэма 3. Чачэрскі замак ў ХVІ – першай палове ХVІІ стст. Вёскі Кармяншчыны ў складзе Чачэрскага і Прапойскага старостваў (5 г.)

Чачэрскі замак як важнейшы цэнтр жыцця нашага рэгіёну. Адносіны насельніцтва часткі тэрыторыі Кармяншчыны да Чачэрскага замку.

Практычная работа: “Вывучэнне пісьмовых крыніц”.

Гандлёва-эканамічныя і культурныя  сувязі з Прапойскам.

Чачэрскія і прапойскія старосты: след у гісторыі. Мясцовая шляхта.

Першыя пісьмовыя звесткі аб вёсках Кармяншчыны і Карме.

Наш край у ХVІ – п. п. ХVІІ стст.” (Форма занятку – на выбар настаўніка і вучняў) (1 г.).

 

      Раздзел 2. Кармяншчына ў другой палове ХVІІ – ХVІІІ стст. (13 г.)

 

Тэма 1. Становішча ў час войнаў і канфліктаў (3 г.)

Падзеі казацка – сялянскай  1648 – 1651 гг. і 1654 – 1667 гг. у нашай мясцовасці.

Падзеі Паўночнай вайны 1700 -  1721 гг. Легенда пра паходжанне   в. Енцы і рэальныя падзеі.

Практычная работа: “Вынікі “крывавага патопу” для нашага краю. Вывучэнне статыстычных і іншых дадзеных аб дэмаграфічнай сітуацыі (стратах) у Рэчыцкім і Мсціслаўскім паветах”.

 

Тэма 2. Сацыяльна-эканамічнае развіццё нашай мясцовасці (5 г.)

Развіццё рамяства і гандлю ў рэгіёне.

Становішча розных катэгорый насельніцтва і развіццё гаспадаркі Кармяншчыны ў др. п. ХVІІ – ХVІІІ стст.

Развіццё гандлёва-эканамічных сувязей з іншымі рэгіёнамі.

Практычная работа: “Вывучэнне Інвентароў Чачэрскага староства 1704 і 1726 гг., а таксама “Люстрацыі Чачэрскага староства” (1765 г. ).

Генеалагічнае практычнае заданне (па жаданні настаўніка і вучняў): вызначэнне шляхецкіх родаў, якія згадваюцца ў “Спісе баяраў Чачэрскага староства” (1726 г.) і прозвішчаў магчымых нашчадкаў у цяперашняй Кармяншчыне.

 

Тэма 3. Культурная спадчына і традыцыі нашага краю (5 г.).

Матэрыяльная і духоўная культура нашага рэгіёну. Вывучэнне фальклору. Легенды і паданні.

Практычная работа: “Апрацоўка і вывучэнне матэрыялу вучнёўскай этнаграфічнай экспедыцыі. Легенды і паданні  нашага краю.”

Уплыў гістарычных працэсаў першага перыяду Новага часу на матэрыяльную і духоўную культуру нашых продкаў.

Практычныя заняткі. Складанне летапісу населенага пункта ў гэты перыяд. (Варыянты: прэзентацыя турыстычнага маршруту, прадстаўленне відэаролікаў і г. д.).

 

Экскурсіі па культурна – гістарычным помнікам нашага краю (па “Залатым кальцы Гомельшчыны” і інш., на выбар настаўніка і вучняў) (5 г.)

 

Выніковы  занятак.Краязнаўчая гульня “Наш край у ХVІ – ХVІІІ стст.” (1 г.)

 

 

8 КЛАС

КАРМЯНШЧЫНА Ў ЧАСЫ РАСІЙСКАЙ ІМПЕРЫІ

(35 г.)

 

Уводзіны. Гістарычны лёс Кармяншчыны ў эпоху Расійскай імперыі. Гістарычныя крыніцы вывучэння мінулага нашага краю ў ХІХ – пачатку ХХ стст. (2 г.).

 

Раздзел 1. Становішча Кармяншчыны ў канцы ХVІІІ – першай палове ХІХ стст. (11 г.).

 

Тэма 1. Становішча Кармяншчыны ў пачатку ХІХ ст. Кармяншчына ў вайне 1812 г. (2 г.)

Агульная характарыстыка становішча Кармяншчыны. Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел. Падзеі вайны 1812 г. на Кармяншчыне. Дзейнасць корпусу Эртэля.

Практычная работа: “Вывучэнне становішча Кармяншчыны ў пачатку ХІХ ст. па гістарычных крыніцах”.

 

Тэма 2. Сацыяльна-эканамічнае развіццё (3 г.)

Становішча розных груп насельніцтва ў пачатку ХІХ ст. Памешчыцкая гаспадарка ў п. п. ХІХ ст. Уладальнікі вёсак Кармяншчыны. Сялянская гаспадарка.

Асаблівасці правядзення аграрных рэформ 30-40-х гг. ХІХ ст. на тэрыторыі Кармяншчыны.

Практычная работа: “Мястэчка Карма ў першай палове ХІХ ст. Вывучэнне асаблівасцей гаспадаркі і сацыяльна-дэмаграфічнай структуры насельніцтва”.

 

Тэма 3. Рэлігійнае і культурнае развіццё Кармяншчыны  (6 г.)

Канфесійнае становішча. Царкоўнае будаўніцтва.

Стан адукацыі. Культурная спадчына.

Практычная работа: “Вывучэнне духоўнай культуры нашых продкаў паводле матэрыялаў этнографаў і сучасных этнаграфічных зборнікаў”.

Экскурсія ў мемарыяльны комплекс “Палац Румянцавых — Паскевічаў”  (г. Гомель)

Гістарычная гульня “Кармяншчына ў канцы ХVІІІ – першай палове ХІХ стст.”.

 

Раздзел 2. Становішча Кармяншчыны ў другой палове ХІХ  - пачатку ХХ стст. (19 г.)

 

Тэма 1. Становішча Кармяншчыны ў другой палове ХІХ – пачатку ХХ ст. Сацыяльна-эканамічнае развіццё (5 г.)

Агульная характарыстыка становішча нашага краю ў другой палове ХІХ -  пачатку ХХ стст.

Асаблівасці правядзення сялянскай рэформы на землях Кармяншчыны.

Сацыяльна-эканамічнае развіццё Кармяншчыны ў 1860-я – 1890-я гг. Змены ў м. Карма. Гаспадарчыя сувязі з іншымі рэгіёнамі. Мясцовыя промыслы.

Уплыў будаўніцтва чыгункі на заняткі жыхароў. Змены ў сацыяльна-эканамічным становішчы ў пачатку ХХ ст.

Практычная работа: “Сацыяльна-дэмаграфічны партрэт Кармяншчыны паводле статыстычных дадзеных перапісу насельніцтва 1897 г.” .

 

Тэма 2. Выдатныя асобы нашага краю. Грамадскі рух. Становішча ў гады Першай сусветнай вайны 1914 – 1918 гг.  і Лютаўскай рэвалюцыі 1917 г.  (8 г.)

Народніцкі і сацыял-дэмакратычны рух і Кармяншчына.

Удзел П. М. Лепяшынскага ў народніцкім і сацыял-дэмакратычным руху.

Экскурсія ў мемарыяльны музей П. М. Лепяшынскага (2 г.)

Падзеі рэвалюцыі 1905 – 1907 гг. на Кармяншчыне і іх уплыў. Кармяншчына ў 1907 – 1914 гг.

Нашы землякі на франтах Першай сусветнай вайны. Уплыў вайны на становішча ў рэгіёне.

Грамадскі рух на Кармяншчыне ў перыяд Першай сусветнай вайны і Лютаўскай рэвалюцыі.

Практычная работа: “Вывучэнне ўспамінаў жыхароў Кармяншчыны аб падзеях рэвалюцый 1905 – 1907 і Лютаўскай 1917 гг.”

 

Тэма 3. Рэлігійна-канфесійнае становішча і культурнае развіццё Кармяншчыны (6 г.)

Канфесійнае жыццё насельніцтва. Знаёмства з дзейнасцю праваслаўнага прыходу (на прыкладзе аднаго з прыходаў).

Духоўная і матэрыяльная культура ў другой палове ХІХ – пачатку ХХ стст.

Архітэктурная спадчына Кармяншчыны.

Адукацыя. Царкоўна-прыходскія школы і народныя вучылішчы і земскія школы.

Практычная работа: “Вывучэнне этнаграфічнай спадчыны нашага краю”.

 

Прэзентацыя вучнёўскіх даследчых работ. “ХІХ – пачатак ХХ ст. – эпоха ў гісторыі майго краю і роду”(2 г.)

 

Выніковы занятак: “Кармяншчына ў эпоху Расійскай імперыі” (1 г.)

 

 

 

 

9 КЛАС

КАРМЯНШЧЫНА Ў 1917 г. – НАШЫ ДНІ

(35 г.)

 

Уводзіны.  Кармяншчына на шляху гістарычных выпрабаванняў ХХ – пачатку ХХІ стст. (1 г.)

 

Раздзел 1. Кармяншчына ў 1917 – 1945 гг. (16 г.)

 

Тэма 1. Кармяншчына ў 1917 – 1941 гг. (6 г.)

Агульная характарыстыка становішча Кармяншчыны. На шляху да ўлады Саветаў. Арганізацыя Саветаў на Кармяншчыне.

Ва ўмовах грамадзянскай вайны і замежнай інтэрвенцыі (агульная характарыстыка).Утварэнне і дзейнасць Хізаўскай рэспублікі. Разгром часткі карнілаўцаў. Устанаўленне Савецкай улады. Змаганне з легіёнамі Ю. Доўбар-Мусніцкага. Стварэнне і дзейнасць камбедаў. Сялянскія паўстанні 1919 г. Роля Ільюшчанкі і Абатурава ў падзеях 1919 г. Стварэнне камун і арцелей.

Культурныя пераўтварэнні  і становішча ў адукацыі ва ўмовах вайны. Дзейнасць П. М. Лепяшынскага. Стварэнне школы-камуны ў в. Ліцвінавічы.

У міжваенны час (агульная характарыстыка становішча). НЭП на Кармяншчыне. Прамысловае развіццё.  Беларусізацыя. Грамадска-палітычнае жыццё. Літаратурнае жыццё. Развіццё адукацыі. Выданне газеты “Авангард”. Пачатак археалагічнага вывучэння Кармяншчыны. Палікарповіч і даследванне археалагічных помнікаў ва ўрочышчы Грэнск (каля в. Ворнаўка) у 1926 г.

Развіццё вёскі. Грамадска-палітычнае развіццё. Калектывізацыя: ход і вынікі. Рэпрэсіі. Лёс першых сакратароў райкамаў партыі і камсамолу.

Практычная работа: “Вывучэнне ўспамінаў землякоў”.

 

Тэма 2. Кармяншчына ў гады выпрабаванняў Вялікай Айчыннай вайны (10 г.)

Акупацыя тэрыторыі Кармянскага раёна фашыстамі. Акупацыйны рэжым. Становішча насельніцтва ва ўмовах акупацыі. Стварэнне і знішчэнне акупантамі кармянскага гета, зверствы фашыстаў, кармянская турма. Роля паліцыі і калабарцыяністаў на Кармяншчыне.

Практычная работа: “Аналіз дакумента “Адміністрацыйнае распараджэнне № 1 камандуючага тылам групы армій “Цэнтр” генерала пяхоты фон Шэкендорфа ад 7 ліпеня 1941 г.” Вывучэнне іншых дакументаў аб зверствах фашыстаў з раённай кнігі “Памяць”.

Народная барацьба з акупантамі. Масавы партызанскі і падпольны рух (агульная характарыстыка). Дзейнасць падпольных арганізацый і партызанскіх фарміраванняў. Падпольны райкам УКП(б)Б на чале з М. С. Бруйком. 14 жніўня 1941 г. – арганізацыя першага партызанскага атрада на чале з М. К. Ждановічам. Утварэнне і дзейнасць Чачэрскай партызанскай зоны – новы этап ў разгортванні барацьбы. 10-я Журавіцкая брыгада, 1-я Гомельская брыгада, брыгада “Наперад”, брыгада “Бальшавік”. Дыверсійная дзейнасць партызан і падпольшчыкаў Кармяншчыны.

Практычная работа: “Вывучэнне дзейнасці партызан па кнізе М. А. Дзмітрыева “У ціхай Серабранкі”, успамінах К. Мурашкова, матэрыялах А. Ушава”.

Вызваленне Кармяншчыны ў час Гомельска-рэчыцкай аперацыі. Гомельска-Рэчыцкая аперацыя.Часці Чырвонай Арміі, якія вызвалялі Кармяншчыну. М. С. Цыбульскі. М. С. Шыкін. Удзел партызан у вызваленні Кармяншчыны. Вывучэннеспісаў загінуўшых землякоў і воінаў-вызваліцеляў ад фашызму ў кнізе “Памяць”.

Героі Савецкага Саюза – ураджэнцы Кармяншчыны. Яны вызначыліся пры вызваленні Кармяншчыны. Мажэйка П. В., Несцяровіч П. У., Філімонаў А. А., Хадановіч Л. С., Кавалер Ордэна Аляксандра Неўскага – Мікалай Давыдзенка, адмірал П. Ц. Бандарэнка і іншыя праслаўленыя землякі. Воінскія злучэнні, якія вызвалялі Мазыршчыну ў 1943 г. Героі Савецкага Саюза, якія загінулі або праславіліся  пры вызваленні Кармяншчыны ад фашызму (Калінкін М. Г., які паўтарыў подзвіг Аляксандра Матросава і інш.).

Вынікі вайны на Кармяншчыне. Пачатак аднаўлення гаспадаркі. Уклад насельніцтва Кармяншчыны ў перамогу над фашызмам.  Аднаўленне і развіццё прамысловасці, сельскай гаспадаркі і шляхоў зносін у 1943 – 1945 гг.

Практычная работа: “Сустрэча з мясцовымі ветэранамі Вялікай Айчыннай вайны (вязнямі лагераў, дзецьмі вайны і г. д.), інтэрв’ю, запіс успамінаў аб вайне”.

Вучнёўская даследчая канферэнцыя (семінар)

 

Раздзел 2. Кармяншчына ў другой палове 1940-х гг. – наш час. (17 г.)

 

Тэма 1. Пасляваеннае аднаўленне і развіццё  Кармяншчыны (1945 г. – першая палова 1980-х гг.) (7 г.)

Аднаўленне гаспадаркі. Станаўленне важнейшых прамысловых і сельскагаспадарчых прадпрыемстваў.Становішча насельніцтва пасля вайны.

Практычная работа: “Запіс і апрацоўка ўспамінаў землякоў аб пасляваенным часе”.

Памятныя мясціны Кармы і Кармяншчыны: вуліцы, плошчы, спартыўныя комплексы, помнікі, мемарыяльныя дошкі, унікальныя архітэктурныя і культавыя збудаванні, брацкія магілы. Раённы краязнаўчы музей. (Стварэнне презентацый, відэаролікаў, рэкламных буклетаў і г. д.).

Практычная работа: “Вывучэнне гісторыі стварэння (аднаўлення) прамысловых прадпрыемстваў (на аснове архіўных дадзеных і афіцыйных дакументаў, успамінаў землякоў, якія працавалі на гэтых прадпрыемствах).”

Кармяншчына ў часы «перабудовы» (1985 – 1991 гг). Наступствы катастрофы на Чарнобыльскай АЭС.  Новыя грамадскія арганізацыі. Умовы эканамічнага развіцця.  Праявы палітыкі «галоснасці». Наступствы катастрофы на Чарнобыльскай АЭС. Кармянцы – воіны-інтэрнацыяналісты, якія загінулі ў Афганістане.

Семінар: “Што змянілася на Кармяншчыне ў другой палове 40-х – 1991 гг.?”

 

Тэма 2. Кармяншчына ва ўмовах станаўлення суверэнітэту і незалежнасці Беларусі. Сучаснае жыццё Кармяншчыны (10 г.)

Падзеі 90-х гг. ХХ ст. на Кармяншчыне. Агульная характарыстыка становішча Кармяншчыны: узлёты і падзенні.Грамадска-палітычнаежыццё.Дзейнасць партый і грамадскіх арганізацый. Наведванне Кармянскага раёна Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь (2000 г.). Адкрыццё мемарыялу “Алея славы”.

 Сацыяльна-эканамічнае развіццё Кармяншчыны. Стварэнне аграгарадкоў. Рэканструкцыя ферм і прамысловых прадпрыемстваў. Выкананне чарнобыльскіх праграм. Змены ў становішчы насельніцтва.

 Практычная работа: “Сацыяльна-дэмаграфічнае становішча Кармяншчыны на мяжы стагоддзяў” (вывучэнне статыстычных дадзеных і матэрыялаў адкрытых публікацый і крыніц).

Дзейнасць рэлігійных канфесій: БПЦ, баптыстаў, пяцідзесятнікаў. Будаўніцтва будынку новай праваслаўнай царквы.

Зара над Сожам – наша раённая газета і важнейшая крыніца інфармацыі аб мінулым і сучаснасці Кармяншчыны (экскурсія ў рэдакцыю раённай газеты, сустрэча і гутарка вучняў з працоўным калектывам).

Кармяншчына ў творах фальклору і мастацкай літаратуры (інтэграваныя заняткі з беларускай мовай і літаратурай).

Практычны занятак: “Знакамітыя асобы Кармяншчыны: знаёмства (сустрэча) з мясцовымі пісьменнікамі, вучонымі і інш. вядомымі і ганаровымі землякамі”.

Наша школа.Наша вёска (населены пункт) у ХХ – пачатку ХХІ стст..

Семінар: “Месца маіх сям’і і роду ў лёсах роднай зямлі”

 

Выніковы занятак: “Вынікі развіцця Кармяншчыны ў ХХ – пачатку ХХІ стст.” (1 г.)

 

 

 

 

 

 

 

 

ПРЫКЛАДНАЕ КАЛЯНДАРНА-ТЭМАТЫЧНАЕ ПЛАНАВАННЕ ФАКУЛЬТАТЫЎНЫХ ЗАНЯТКАЎ “ГІСТОРЫЯ КАРМЯНШЧЫНЫ”

(5 – 9 КЛАСЫ)

 

5 КЛАС

“Я, МОЙ РОД І МОЙ РОДНЫ КРАЙ” (Уводны курс) (35 г.)

 

№ заняткаў	Дата правядзення	Тэма заняткаў
1	2	3
Уводзіны.Я, мая сям’я, мой род і родны край (уводнае знаёмства)  (1 г.)
1		Уводзіны. Я, мая сям’я, мой род і родны край (уводнае знаёмства).
Тэма 1. “Хто Я?” (3 г.)
2		Адкуль паходзіць маё імя і што яно азначае? Чаму мяне так назвалі?
3		Як я магу ўзбагаціць вобраз майго імя?
4		Практычная работа:  “Хто я?”
Тэма 2. “Мая сям’я”. (6 г.)
5		Я і мая сям’я. Склад маёй сям’і.
6		Антрапаніміка сям’і. З якіх пакаленняў складаецца мая сям’я?
7		Працоўныя і сямейныя дынастыі. Свет захапленняў маёй сям’і.
8		Цікавыя традыцыі маёй сям’і. Рэліквіі і ўзнагароды ў маёй сям’і.
9		Геаграфія маёй сям’і.
10		Практычная работа:  “Мая сям’я – мой гонар” (прэзентацыя партфоліа сямей вучняў).
Тэма 3. “Мой род”. (8 г.).
11		Што такое род? Куды сягаюць карані радаводу маіх бацькоў?
12		Што распавядаюць бабулі і дзядулі, матулі і таты пра сваіх продкаў?
13		Характар, адносіны да сябе і людзей, працоўныя традыцыі маіх прашчураў.
14		Гаспадарка маіх продкаў? З чаго жылі і што мелі?
15		Якіх традыцый прытрымліваліся продкі ў адзенні, правядзенні вольнага часу, адпраўленні абрадаў і святаў?
16		Лепшыя якасці маіх продкаў і мае адносіны ад іх.
17		Гонар майго роду (паведамленні).
18		Практычная работа: “Я і мой род”.
Тэма 4. Мой радавод (складаем уласны радавод – практычныя заняткі) (10 г.)
19-20		Як скласці свой радавод. Этапы стварэння радаводу.
21-22		Стварэнне генеалагічнага дасье.
23 -25		Складанне радаводнага дрэва.
26		Завяршэнне працы  па тэме “Мой радавод”.
27-28		“Свята прадстаўлення радаводаў” (прэзентацыя радаводаў).
Тэма 5. “Мая вуліца. Мая вёска (мой населены пункт)” (4 г.)
29		Мая вуліца
30		Мая вёска
31		Падрыхтоўка да практычнай работы (прэзентацыі вуліцы і вёскі).
32		Практычная работа: “Складанне фотапрэзентацый, афармленне сценгазет (і г. д.): “Мая вуліца”. “Мая вёска (мой населены пункт)”
Тэма 6. “Мая малая радзіма – Кармяншчына” (2 г.)
33		“Мая малая радзіма – Кармяншчына”
34		Конкурс малюнкаў альбо прэзентацыя міні-праектаў: “Кармяншчына – мой гонар”.
Выніковы занятак (1 г.)
35		Выніковы занятак: “Што я ведаю пра сваё мінулае, мінулае свайго роду і сваёй малой радзімы”.

 

6 КЛАС

КАРМЯНШЧЫНА Ў ЧАСЫ ПЕРШАБЫТНАСЦІ 

І СЯРЭДНІХ ВЯКОЎ

 (35 г.)

№ заняткаў	Дата правядзення	Тэма заняткаў
1	2	3
Уводзіны. Гісторыя Кармяншчыны – частка агульнай гісторыі нашай краіны.  (4 г.)
1		Гісторыка-геаграфічная характарыстыка Кармянскага раёна. Аб назве раённага цэнтра. Адкуль мы ведаем аб гісторыі сваёй малой радзімы.
2		Крыніцы вывучэння мінулага нашага краю. Знаёмства з кнігай “Памяць: Кармянскі раён”. Гісторыя вывучэння Кармяншчыны.
3		Музей – сховішча гістарычных скарбаў.
4		Практычныя заняткі ў музеі (экскурсія ў музей, музейны пакой).
Раздзел 1. Першабытнае грамадства (15 г.)
Тэма 1. Гісторыя археалагічнага вывучэння Кармяншчыны. Пачатак засялення нашай мясцовасці людзьмі (2 г.)
5		К. Палікарповіч. Г. Арцёменка. В. Капыцін. У. Будзько. Археалагічная карта Кармянскага раёна.
6		Калі і як пачалося пранікненне чалавека на тэрыторыю нашай мясцовасці?
Тэма 2. Другая і трэцяя хвалі засялення тэрыторыі Кармяншчыны (4 г.)
7		Краманьёнцы на тэрыторыі нашай мясцовасці.
8		Жыццё і заняткі людзей ва ўмовах ледавіка. Паляванне на маманта.
9		З’яўленне плямёнаў паляўнічых на паўночных аленяў. Паселішчы сожскай (днепра-дзясніцкай) культуры.
10		Грэнск і яго насельнікі  (экскурсія ў археалагічны аддзел краязнаўчага музея).
Тэма 3. Неалітычная гісторыя Кармяншчыны. Эпоха бронзы (3 г.)
11		“Баявыя сякеры”. Сярэднедняпроўцы.
12		Супольнасць тшчынецка-сосніцкай культуры.
13		Археалагічныя помнікі эпохі неаліту і бронзы.
Тэма 4. Эпоха жалеза. (5 г.)
14		Мілаградская і зарубінецкая культуры.
15		Супольнасць кіеўскай культуры. Калочынцы.
16		Археалагічныя помнікі Кармяншчыны эпохі жалеза.
17-18		Практычныя  заняткі ў археалагічным аддзеле краязнаўчага музея.
Гульня-падарожжа: “Эпоха першабытнасці: падарожжа ў часе і прасторы” (1 г.)
19		Гульня-падарожжа: “Эпоха першабытнасці: падарожжа ў часе і прасторы”.
Раздзел 2. Эпоха Сэрэдневякоўя (15 г.)
Тэма 1. Кармяншчына ў час шырокай славянскай каланізацыі. Ранняя гісторыя радзімічаў (3 г.)
20		Калі і як на тэрыторыі нашага краю пачалося рассяленне славян? Гіпотэзы паходжання рассялення славян. Славяна-балцкае насельніцтва.
21		Радзіміцкія тапонімы Кармяншчыны. Роля ракі Сож у жыцці насельніцтва нашага краю. Месца і роля радзімічаў у нашай гісторыі.
22		Курганныя могільнікі каля вёсак Хізаў, Стараград і Задуб’е.
Тэма 2. Палітычнае і знешнепалітычнае становішча краю, пад уладай Кіева, Смаленскай і Чарнігаўскай зямель, ВКЛ (5 г.)
23		Падзеі 885 і 984 гг. і іх сувязь з нашай мясцовасцю. Гіпотэзы месцазнаходжання бітвы на р. Пяшчане і магчымага ўдзелу нашых продкаў у ёй.
24		Землі Кармяншчыны ў складзе Смаленскай і Чарнігаўскай зямель. Чачэрскае княства, чачэрскія ўдзельныя князі. Чачэрск – бліжэйшы гаспадарчы і палітычны цэнтр. Чачэрскі замак.
25		Уключэнне зямель рэгіёну ў склад ВКЛ. Асаблівасці становішча ў складзе ВКЛ. Чачэрскі замак у ХІV – ХV стст. – цэнтр палітычнага і гаспадарчага жыцця ў рэгіёне.
26		Адносіны з хазарамі і іншымі качэўнікамі: сведчанні летапісаў і вынікі даследванняў вучоных. Мангола-татарская навала: гіпотэзы і рэальнасць.
27		Магчымы ўдзел нашых продкаў у бітвах на Сініх Водах 1362 г. і Грунвальдскай 1410 г.
Тэма 3. Гаспадарчае развіццё і духоўная культура нашага краю (6 г.)
28		Палюддзе. Бортніцтва і іншыя промыслы: мясцовыя традыцыі.
29		Роля Сажа ў гаспадарчым жыцці рэгіёна. Развіццё гаспадаркі ў ХІV – ХV стст. Грашовыя скарбы на тэрыторыі Кармяншчыны.
30		Звесткі з “Аповесці мінулых часоў” пра паганскія звычаі нашых продкаў. Духоўная спадчына зямель нашага рэгіёна.
31		Сведчанні паганскага мінулага ў мясцовым фальклоры. Паганскія абрады і капішчы.  Мясцовыя легенды і паданні пра звычаі і абрады нашых продкаў.
32-33		Практычная работа. (Варыянты работы: экскурсія на р. Сож, назіранне прыроднага асяроддзя гістарычнай прасторы нашых продкаў і інш.).
Віктарына “Наш край у часы сярэдневякоўя” (1 г.)
34		Віктарына “Наш край у часы сярэдневякоўя”.
Выніковы занятак (1 г.)
35		Выніковы занятак “Кармяншчына ў эпоху першабытнасці сярэдневечча” (форма занятка на выбар настаўніка).

 

7 КЛАС

КАРМЯНШЧЫНА Ў ЧАСЫ РЭЧЫ ПАСПАЛІТАЙ, У СКЛАДЗЕ ЧАЧЭРСКАГА І ПРАПОЙСКАГА СТАРОСТВАЎ.  (35 г.)

 

№ заняткаў	Дата правядзення	Тэма заняткаў
1	2	3
Уводзіны. Гістарычны лёс Кармяншчыны ў эпоху Рэчы Паспалітай (ХVІ – ХVІІІ стст. ) (1 г.).
1		Уводзіны. Гістарычны лёс Кармяншчыны ў эпоху Рэчы Паспалітай (ХVІ – ХVІІІ стст. )
Раздзел 1. Становішча Кармяншчыны ў ХVІ – першая палове ХVІІ стст.  (15 г.)
Тэма 1. Прырода, гаспадарка і адміністрацыйнае падпарадкаванне. Знешнепалітычнае становішча  (4 г.)
2		Змены ў адміністрацыйным дзяленні паводле рэформы 1565 – 1566 гг.  Сям’я – вясковая грамада,  павет -  ваяводства,  дзяржава.
3		Кармяншчына і навакольны рэгіён у знешнепалітычных канфліктах ВКЛ і Масквой у 1500 – 1535 гг.
4		Наш край у гады Лівонскай вайны 1558 – 1583 гг. Становішча нашай мясцовасці ў час знешнепалітычных канфліктаў Рэчы Паспалітай у др. п. ХVІ – першай палове ХVІІ стст.
5		Практычная работа: “Вывучэнне пісьмовых крыніц”.
Тэма 2. Асаблівасці становішча падняпроўскіх валасцей у складзе ВКЛ. Сацыяльна-эканамічнае развіццё (5 г.)
6		Валасныя граматы: па дняпроўскім валасцям (1500 г.), Чачэрскай воласці (1547, 1554, 1560 гг.).
7		Валасныя граматы Прапойскай воласці (1547, 1554, 1560, 1561 гг.).
8		Развіццё гаспадаркі. Асаблівасці становішча розных груп насельніцтва і гаспадаркі нашай мясцовасці. Зяцькавіцкі кірмаш. Сожская шляхта.
9		Практычная работа: “Вывучэнне зместу велікакняжацкіх грамат 1500, 1511, 1518, 1554, 1561 гг. (на выбар настаўніка).
10		Змены ў становішчы “чачэрскіх панцырных баяр” паводле граматы Стэфана Баторыя. Судовыя спрэчкі паміж чачэрскімі панцырнымі баярамі і чачэрскімі староствамі. Мясцовыя кварта і гіберна.
Тэма 3. Чачэрскі замак ў ХVІ – першай палове ХVІІ стст. Вёскі Кармяншчыны ў складзе Чачэрскага і Прапойскага старостваў (5 г.)
11		Чачэрскі замак як важнейшы цэнтр жыцця нашага рэгіёна. Адносіны насельніцтва часткі тэрыторыі Кармяншчыны да Чачэрскага замка.
12		Практычная работа: “Вывучэнне пісьмовых крыніц”.
13		Гандлёва-эканамічныя і культурныя  сувязі з Прапойскам.
14		Чачэрскія і прапойскія староствы: след у гісторыі. Мясцовая шляхта.
15		Першыя пісьмовыя звесткі аб вёсках Кармяншчыны і Карме.
Наш край у ХVІ – п. п. ХVІІ стст. (1 г.)
16		Наш край у ХVІ – п. п. ХVІІ стст.” (Форма занятка на выбар настаўніка і вучняў).
Раздзел 2. Кармяншчына ў другой палове ХVІІ – ХVІІІ стст. (13 г.).
Тэма 1. Становішча ў час войнаў і канфліктаў (3 г.)
17		Падзеі казацка – сялянскай  1648 – 1651 гг. і 1654 – 1667 гг. у нашай мясцовасці.
18		Падзеі Паўночнай вайны 1700 -  1721 гг. Легенда пра паходжанне в. Енцы і рэальныя падзеі.
19		Практычная работа: “Вынікі “крывавага патопу” для нашага краю. Вывучэнне статыстычных і іншых дадзеных аб дэмаграфічнай сітуацыі (стратах) у Рэчыцкім і Мсціслаўскім паветах”.
Тэма 2. Сацыяльна-эканамічнае развіццё нашай мясцовасці (5 г.)
20		Развіццё рамяства і гандлю ў рэгіёне.
21		Становішча розных катэгорый насельніцтва і развіццё гаспадаркі Кармяншчыны ў др. п. ХVІІ – ХVІІІ стст.
22		Развіццё гандлёва-эканамічных сувязей з іншымі рэгіёнамі.
23		Практычная работа: “Вывучэнне Інвентароў Чачэрскага староства 1704 і 1726 гг., а таксама “Люстрацыі Чачэрскага староства” (1765 г. ).
24		Генеалагічнае практычнае заданне (па жаданні настаўніка і вучняў): вызначэнне шляхецкіх родаў, якія згадваюцца ў “Спісе баяраў Чачэрскага староства” (1726 г.) і прозвішчаў магчымых нашчадкаў у цяперашняй Кармяншчыне.
Тэма 3. Культурная спадчына і традыцыі нашага краю (5 г.).
25		Матэрыяльная і духоўная культура нашага рэгіёна. Вывучэнне фальклору. Легенды і паданні.
26		Практычная работа: “Апрацоўка і вывучэнне матэрыялу вучнёўскай этнаграфічнай экспедыцыі. Легенды і паданні нашага  краю.”
27		Уплыў гістарычных працэсаў першага перыяду Новага часу на матэрыяльную і духоўную культуру нашых продкаў.
28-29		Практычныя заняткі . Складанне летапісу населенага пункта ў гэты перыяд. (Варыянты: прэзентацыя турыстычнага маршруту, прадстаўленне відэаролікаў і г. д.).
Экскурсіі па культурна – гістарычным помнікам нашага краю (5 г.)
30-34		Экскурсіі па культурна – гістарычным помнікам нашага краю (“Залатое кальцо Гомельшчыны” і інш., на выбар настаўніка і вучняў)
Выніковы занятак. (1 г.)
35		Выніковы  занятак. Краязнаўчая гульня “Наш край у ХVІ – ХVІІІ стст.”

8 КЛАС

КАРМЯНШЧЫНА Ў ЧАСЫ РАСІЙСКАЙ ІМПЕРЫІ. (35 г.)

 

№ заняткаў	Дата правядзення	Тэма заняткаў
1	2	3
Уводзіны. Гістарычны лёс Кармяншчыны ў эпоху Расійскай імперыі. Гістарычныя крыніцы вывучэння мінулага нашага краю ў ХІХ – пачатку ХХ стст. (2 г.).
1		Гістарычны лёс Кармяншчыны ў эпоху Расійскай імперыі.
2		Гістарычныя крыніцы вывучэння мінулага нашага краю ў ХІХ – пачатку ХХ стст.
Раздзел 1. Становішча Кармяншчыны ў канцы ХVІІІ – першай палове ХІХ стст. (11 г.).
Тэма 1. Становішча Кармяншчыны ў пачатку ХІХ ст. Кармяншчына ў вайне 1812 г. (2 г.)
3		Агульная характарыстыка становішча Кармяншчыны. Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел. Падзеі вайны 1812 г. на Кармяншчыне. Дзейнасць корпуса Эртэля.
4		Практычная работа: “Вывучэнне становішча Кармяншчыны ў пачатку ХІХ ст. па гістарычных крыніцах”.
Тэма 2. Сацыяльна-эканамічнае развіццё (3 г.)
5		Становішча розных груп насельніцтва ў пачатку ХІХ ст. Памешчыцкая гаспадарка ў п. п. ХІХ ст. Уладальнікі вёсак Кармяншчыны. Сялянская гаспадарка.
6		Асаблівасці правядзення аграрных рэформ 30-40-х гг. ХІХ ст. на тэрыторыі Кармяншчыны.
7		Практычная работа: “Мястэчка Карма ў першай палове ХІХ ст. Вывучэнне асаблівасцей гаспадаркі і сацыяльна-дэмаграфічнай структуры насельніцтва”.
Тэма 3. Рэлігійнае і культурнае развіццё Кармяншчыны  (6 г.)
8		Канфесійнае становішча. Царкоўнае будаўніцтва.
9		Стан адукацыі. Культурная спадчына.
10		Практычная работа: “Вывучэнне духоўнай культуры нашых продкаў паводле матэрыялаў этнографаў і сучасных этнаграфічных зборнікаў”.
11-12		Экскурсія ў мемарыяльны комплекс “Палац Паскевічаў-Румянцавых”  (г. Гомель)
13		Гістарычная гульня “Кармяншчына ў канцы ХVІІІ – першай палове ХІХ стст.”
Раздзел 2. Становішча Кармяншчыны ў другой палове ХІХ  - пачатку ХХ стст. (19 г.).
Тэма 1. Становішча Кармяншчыны ў другой палове ХІХ – пачатку ХХ ст. Сацыяльна-эканамічнае развіццё. (5 г.)
14		Агульная характарыстыка становішча нашага краю ў другой палове ХІХ -  пачатку ХХ стст.
15		Асаблівасці правядзення сялянскай рэформы на землях Кармяншчыны.
16		Сацыяльна-эканамічнае развіццё Кармяншчыны ў 1860-я – 1890-я гг. Змены ў м. Карма.
17		Уплыў будаўніцтва чыгункі на заняткі жыхароў. Змены ў сацыяльна-эканамічным становішчы ў пачатку ХХ ст.
18		Практычная работа: “Мястэчка Карма ў першай палове ХІХ ст. Вывучэнне асаблівасцей гаспадаркі і сацыяльна-дэмаграфічнай структуры насельніцтва”.
Тэма 2. Выдатныя асобы нашага краю. Грамадскі рух. Становішча ў гады Першай сусветнай вайны 1914 – 1918 гг.  і Лютаўскай рэвалюцыі 1917 г.  (8 г.)
19		Народніцкі і сацыял-дэмакратычны рух і Кармяншчына.
20		Удзел П. М. Лепяшынскага ў народніцкім і сацыял-дэмакратычным руху.
21-22		Экскурсія ў мемарыяльны музей П. М. Лепяшынскага.
23		Падзеі рэвалюцыі 1905 – 1907 гг. на Кармяншчыне і іх уплыў. Кармяншчына ў 1907 – 1914 гг.
24		Нашы землякі на франтах Першай сусветнай вайны. Уплыў вайны на становішча ў рэгіёне.
25		Грамадскі рух на Кармяншчыне ў перыяд Першай сусветнай вайны і Лютаўскай рэвалюцыі.
26		Практычная работа: “Вывучэнне ўспамінаў жыхароў Кармяншчыны аб падзеях рэвалюцый 1905 – 1907 і Лютаўскай 1917 г.г.”
Тэма 3. Рэлігійна-канфесійнае становішча і культурнае развіццё Кармяншчыны (6 г.)
27		Канфесійнае жыццё насельніцтва. Знаёмства з дзейнасцю праваслаўнага прыходу (на прыкладзе аднаго з прыходаў).
28		Духоўная і матэрыяльная культура ў другой палове ХІХ – пачатку ХХ стст.
29		Архітэктурная спадчына Кармяншчыны.
30		Адукацыя. Царкоўна-прыходскія школы і народныя вучылішчы і земскія школы.
31-32		Практычная работа: “Вывучэнне этнаграфічнай спадчыны нашага краю”.
Прэзентацыя вучнёўскіх даследчых работ. “ХІХ – пачатак ХХ ст. – эпоха ў гісторыі майго краю і роду” (2 г.)
33-34		Прэзентацыя вучнёўскіх даследчых работ. “ХІХ – пачатак ХХ ст. – эпоха ў гісторыі майго краю і роду”
Выніковы занятак. (1 г.)
35		Выніковы занятак “Кармяншчына ў эпоху Расійскай імперыі”

 

9 КЛАС

КАРМЯНШЧЫНА Ў 1917 г. – НАШЫ ДНІ

(35 г.)

 

№ заняткаў	Дата правядзення	Тэма заняткаў
1	2	3
Уводзіны. Кармяншчына на шляху гістарычных выпрабаванняў ХХ – пачатку ХХІ стст. (1 г.)
1		Уводзіны. Кармяншчына на шляху гістарычных выпрабаванняў ХХ – пачатку ХХІ стст.
Раздзел 1. Кармяншчына ў 1917 – 1945 гг. (16 г.)
Тэма 1. Кармяншчына ў 1917 – 1941 гг. (6 г.)
2		Агульная характарыстыка становішча Кармяншчыны. На шляху да ўлады Саветаў.
3		Ва ўмовах грамадзянскай вайны і замежнай інтэрвенцыі.
4		Культурныя пераўтварэнні  і становішча ў адукацыі ва ўмовах вайны.
5		У міжваенны час.
6		Развіццё вёскі. Грамадска-палітычнае развіццё.
7		Практычная работа: “Вывучэнне ўспамінаў землякоў”.
Тэма 2. Кармяншчына ў гады выпрабаванняў Вялікай Айчыннай вайны (10г.)
8		Акупацыя тэрыторыі Кармянскага раёна фашыстамі. Акупацыйны рэжым.
9		Практычная работа: “Аналіз дакументаў аб зверствах фашыстаў на землях Кармяншчыны”.
10		Народная барацьба з акупантамі.
11		Практычная работа: “Вывучэнне дзейнасці партызан па кнізе М. А. Дзмітрыева “У ціхай Серабранцы”, ва ўспамінах К. Мурашкова, матэрыялах А. Ушава і інш.”.
12		Вызваленне Кармяншчыны ў час Гомельска-рэчыцкай аперацыі.
13		Героі Савецкага Саюза – ураджэнцы Кармяншчыны. Яны вызначыліся пры вызваленні Кармяншчыны.
14		Вынікі вайны на Кармяншчыне. Пачатак аднаўлення гаспадаркі
15		Практычная работа: “Сустрэча з мясцовымі ветэранамі Вялікай Айчыннай вайны (вязнямі лагераў, дзецьмі вайны і г. д.), інтэрв’ю, запіс успамінаў аб вайне”.
16-17		Вучнёўская даследчыцкая канферэнцыя (семінар)
Раздзел 2. Кармяншчына ў другой палове 1940-х гг. – наш час (17 г.)
Тэма 1. Пасляваеннае аднаўленне і развіццё  Кармяншчыны (1945 г. – першая палова 1980-х гг.) (7 г.)
18		Аднаўленне гаспадаркі.
19		Практычная работа: “Запіс і апрацоўка ўспамінаў землякоў аб пасляваенным часе”.
20		Памятныя мясціны Кармы і Кармяншчыны.
21		Практычная работа: “Вывучэнне гісторыі стварэння (аднаўлення) прамысловых прадпрыемстваў (на аснове архіўных дадзеных і афіцыйных дакументаў, успамінаў землякоў, якія працавалі на гэтых прадпрыемствах).”
22		Кармяншчына ў часы «перабудовы» (1985 – 1991 гг).  Наступствы катастрофы на Чарнобыльскай АЭС.
23-24		Семінар: “Што змянілася на Кармяншчыне ў другой палове 40-х – 1991 гг.?”
Тэма 2. Кармяншчына ва ўмовах станаўлення суверэнітэту і незалежнасці Беларусі. Сучаснае жыццё Кармяншчыны (10 г.)
25		Падзеі 90-х гг. ХХ ст. на Кармяншчыне.
26		Сацыяльна-эканамічнае развіццё Кармяншчыны.
27		Практычная работа: “Сацыяльна-дэмаграфічнае становішча Кармяншчыны на мяжы стагоддзяў” (вывучэнне статыстычных дадзеных і матэрыялаў адкрытых публікацый і крыніц).
28		Дзейнасць рэлігійных канфесій
29		“Зара над Сожам” – наша раённая газета і важнейшая крыніца інфармацыі аб мінулым і сучаснасці Кармяншчыны (экскурсія ў рэдакцыю раённай газеты, сустрэча і гутарка вучняў з працоўным калектывам).
30		Кармяншчына ў творах фальклору і мастацкай літаратуры (інтэграваныя заняткі з беларускай мовай і літаратурай).
31		Практычны занятак: “Выдатныя асобы Кармяншчыны: знаёмства (сустрэча) з мясцовымі пісьменнікамі, вядомымі вучонымі і інш. вядомымі і ганаровымі землякамі”.
32		Наша школа. Наша вёска (населены пункт) у ХХ – пачатку ХХІ стст..
33-34		Семінар: “Месца маіх сям’і і роду ў лёсах роднай зямлі”
Выніковы занятак. (1 г.)
35		Выніковы занятак: “Вынікі развіцця Кармяншчыны ў ХХ – пачатку ХХІ стст.”.

ЛІТАРАТУРА ДЛЯ НАСТАЎНІКАЎ

 

Археалогія і нумізматыка Беларусі. Энцыклапедыя./Рэдкал.: В. В. Гетаў і інш. -  Мн.: Беларуская энцыклапедыя. – 1993. – 702 с.

Барыс, С. В. Сцежкамі дзядоў: народны быт беларусаў/ С. В. Барыс. – Мінск: “Беларуская навука”, 2015. – 295 с.

Беларуская міфалогія: энцыкл. Слоўнік/ С. Санько і інш.- Мінск: Беларусь, 2004.

Валерый, Варганаў. Нарысы гісторыі Кармяншчыны. Ч. 1. Кармяншчына ў эпоху першабытнасці/ Склад.: Варганаў Валерый. – Карма, 2014. – 48 с.

Варганаў, Валерый. Методыка вывучэння Вялікай Айчыннай вайны/ Склад. Варганаў Валерый. – Карма, 2014.

Варганаў, Валерый і інш. Тапанімічны слоўнік Кармянскага раёна./ Склад. Варганаў Валерый і інш. Карма: -  2015. – 128 с.

Варганаў Валерый. Кармянскі раён у гады Вялікай Айчыннай вайны. ІХ клас./ Беларускі гістарычны часопіс. 2004, № 12.

Варганаў Валерый. Метадычныя парады. Як запісваць успаміны аб Вялікай Айчыннай вайне. / Краязнаўчая газета. 2004. №23

Варганаў Валерый. Краязнаўства на ўроках гісторыі ў школах Кармянскага раёна. 5-9 класы (публікацыя праграмы выкарыстання краязнаўчага матэрыялу на уроках гісторыі Беларусі і ў пазаўрочнай дзейнасці) / Беларускі гістарычны часопіс, 2005, №9.

Успаміны аб Вялікай Айчыннай вайне. /Падр. Варганава В. В./ Зара над Сожам. 6 красавіка 2005.

“Паклонімся вялікім тым гадам...”/ Падр. Варганаў В. В. і Пятроўская Н. / Зара над Сожам. 23 сакавіка 2005.

Варганаў Валерый. Пазакласная дзейнасць па гісторыі. /Беларускі гістарычны часопіс. 2011, №7.

Варганаў Валерый. З вопыту арганізацыі вучэбных экскурсій. /Беларускі гістарычны часопіс. 2011, №11.

Варганаў Валерый. Наш край у старажытныя часы. Занятак у музеі (VІ клас). /Беларускі гістарычны часопіс. 2011, №11.

Варганаў Валерый. Тыдзень гісторыі ў школе /Беларускі гістарычны часопіс. 2012, №1.

Варганаў В. В. Вытокі патрыятызму і перамогі беларускага народа ў Вялікай Айчыннай вайне. Урок гісторыі Беларусі, ІХ клас. /Гісторыя і грамадазнаўства. 2012, №5.

Варганаў Валерый. Гэта наш маральны абавязак. /Зара над Сожам. 2013.   3 сакавіка. - № 26.

Варганаў Валерый. Рэлігія і міфалогія ўсходніх славян. VІ клас. /Беларускі гістарычны часопіс. 2014, №2. -  С. 49 – 57.

Верхнее  Поднепровье и Белоруссия. Полное географическое описание нашего отечества/ Сост.В. П. Семенов (Тян-Шанский), И. В. Довнар-Запольский, Д. З. Шендрик и др. – Минск: Беларуская энцыклапедыя, 2006. – 454 с.

Вялікае Княства Літоўскае. Энцыклапедыя. У 3 Т./ Рэдкал. Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш. Мінск: Беларуская энцыклапедыя, 2005 - 2010.

Гарады і вёскі Беларусі: Энцыклапедыя / С.В. Марцэляў; рэдкал.: Г.К. Пашкоў (гал. рэд.). – Мінск: Бел. Эн., 2005. – Т. 2, кн. 2. – 520 с.

Грыцкевіч, В. Шляхі вялі праз Беларусь / В. Грыцкевіч, А. Мальдзіс. – Минск: Навука і тэхніка, 1980. – С. 29–34.

Живописная Россия: Полесье: Репринт. воспроизведение изд. 1882 г. – 2-е изд. – Минск: Бел. Эн., 1994. – 490 с.

Живописная Россия: Літовское і Белорусское Полесье: Репринт. воспроизведение изд. 1882 г. – 2-е изд. – Минск: Бел. Эн., 1993. – 550 с.

Лакотка, А. І. Пад стрэхамі прашчураў./ А. І. Лакотка – Мінск: Полымя, 1995.

Лихачёв, Д.С. Краеведение как наука и как деятельность. // Д.С. Лихачёв. Русская культура. – М. 2000. – С. 159-174

Міфалогія беларусаў: Энцыклапедычны слоўнік/ Склад. І. Клімковіч, В. Аўтушка і інш.; навук. рэд. Т.  Валодзіна, С. Санько, - Мн.: Беларусь, 2011.  – 607 с.

Народная культура Беларусі: энцыкл. давед./Пад агул. рэд. В. С. Цітова. – Мінск:Беларуская энцыклапедыя., 2002.

Памяць: Гісторыка-дакументальная хроніка Кармянскага раёна / Рэдкал.: М. Я. Дзяткоў і інш. – Мінск: Беларусь, 2003 . – 462  с.

Памяць Беларусі: Рэспубліканская кніга / рэдкал.: Г.П. Пашкоў (гал. рэд.) [і інш.]. – Мінск, 2005. – 415 с.

Промыслы і рамёствы Беларусі. – Мінск: Навука і тэхніка, 1984.

Рогалеў, А.Ф. Географические названия в калейдоскопе времён / А.Ф. Рогалев. – Гомель: Барк, 2008 – 256 с.

Рогалев, А.Ф. От Гомиюка до Гомеля: Городская старина в фактах, имёнах, лицах / А.Ф.Рогалев. – 2-е изд., перераб. и дополн. – Гомель: Барк, 2006. – 220 с.

Трубачоў, А. Не ад белай адзежы і светлых вачэй: погляд на этнагенез беларусаў / А. Трубачоў // Бел. мінуўшчына. – 1993. – № 1.

Томпсон Пол. Голос прошлого. Устная история. – М.: Издательство «Весь мир», 2003.

Улашчык, М. Выбранае. / М.Улашчык – Мн.: Беларускі кнігазбор, 2001.

Шур, В.В. Беларускія ўласныя імёны: Беларуская антрапаніміка і тапаніміка / В.В. Шур – Мінск: Маст. літ., 1998. – 238 с.

Шур, В.В. Уласныя імёны ў часе і прасторы / В.В. Шур. – Мінск: НІА, 2008. – 100 с.

Этнаграфія Беларусі: энцыкл./ рэдкал. І.П. Шамякін (гал. рэд.) і інш. – Мінск: Бел. Энцыкл., 1989. – 450 с.

 ЛІТАРАТУРА ДЛЯ ВУЧНЯЎ

Барыс, С. Як нас клічуць? Беларускія імёны./ С. В. Барыс. – Мінск: Медысонт, 2010.

Барыс, С. В. Адзінкі вымярэнняў: даўнія і сучасныя: кніга для вучняў/ С. В. Барыс- Мінск: Адукацыя і выхаванне, 2012.

Барыс, С. В. Сцежкамі дзядоў: народны быт беларусаў/ С. В. Барыс. – Мінск: “Беларуская навука”, 2015. – 295 с.

Варганаў, Валерый. Нарысы гісторыі Кармяншчыны. / Краязнаўчая крынічка. Зара над Сожам., – 2014 – 2016 гг.

          Валерый, Варганаў. Нарысы гісторыі Кармяншчыны. Ч. 1. Кармяншчына ў эпоху першабытнасці/ Склад.: Варганаў Валерый. – Карма, 2014. – 48 с.

Варганаў, Валерый і інш. Тапанімічны слоўнік Кармянскага раёна./ Склад. Варганаў Валерый і інш. Карма: -  2015. – 128 с.

Варганаў В. В. Памяць сэрца. / Зара над Сожам. 19 лістапада 2008 г.

Варганаў Валерый. Гэта наш маральны абавязак. /Зара над Сожам. 2013.   3 сакавіка. - № 26.

Воспоминания о войне через 70 лет. Многое нам пришлось пережить. Воспоминания Федора Макаровича Сафоненко. / Записали Панкратов Дмитрий и Поплавский Максим./ Зара над Сожам. 2013, 6 лютага, № 10.

Воспоминания о войне через 70 лет. Дождались светлого дня. Воспоминания Валентины Павловны Игнатенко./ Записал Синдеев Владимир./ Зара над Сожам. 2013, 20. 03. № 22.

Воспоминания о войне через 70 лет. Жили под страхом смерти. Воспоминания Нины Афанасьевны Корноушенко. / Записали Владимир Синдеев и Концевая Екатерина./ Зара над Сожам. 2013 20 03. № 22.

Воспоминания о войне через 70 лет. До сих пор слышу грохот взрывов. Воспоминания Марии Григорьевны Короткевич. / Записали Синдеев Владимир и Концевая Екатерина. / Зара над Сожам. 08. 06. 2013 г., № 44.

Воспоминания о войне через 70 лет. Было тяжело, но мы выжили. Воспоминания Татьяны Анисимовны Журавлевой. / Записали Синдеев Владимир и Концевая Екатерина. / Зара над Сожам. 2013, 08. 06., № 4.

Воспоминания о войне через 70 лет. Нет ничего дороже мира. Воспоминания Жлобо Елены Митрофановны. / Записали Синдеев Владимир и Концевая Екатерина. / Зара над Сожам. 2013, 26. 06.; № 49.

Варганаў Валерый. Краязнаўчая крынічка. Паданні на міфалагічнай аснове./  Зара над Сожам. № 61, - 14. 09. 20

Варганаў Валерый. Краязнаўчая крынічка. Легенды і паданні нашага краю. /Зара над Сожам. “Там на няведамых сцяжынках сляды няведамых звяроў…” 14. 12. 2013., № 74.

Верхнее Поднепровье и Белоруссия. Полное географическое описание нашего отечества/ Сост.В. П. Семенов (Тян-Шанский), И. В. Довнар-Запольский, Д. З. Шендрик и др. – Минск: Беларуская энцыклапедыя, 2006. – 454 с.

Вялікае Княства Літоўскае. Энцыклапедыя. У 3 Т./ Рэдкал. Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш. Мінск: Беларуская энцыклапедыя, 2005 - 2010.

Гарады і вёскі Беларусі: Энцыклапедыя / С.В. Марцэляў; рэдкал.: Г.К. Пашкоў (гал. рэд.). – Мінск: Бел. Эн., 2005. – Т. 2, кн. 2. – 520 с.

Грыцкевіч, В. Шляхі вялі праз Беларусь / В. Грыцкевіч, А. Мальдзіс. – Минск: Навука і тэхніка, 1980. – С. 29–34.

Голубева, Наталья. Радимичи. Земля непокоренная. Повести. Мн., “Мастацкая літаратура”. – 2008. – 400 с.

Диалог поколений. Напишем о войне вместе/ По поручению группы учащихся «Юные краеведы» Владимир Синдеев./ Зара над Сожам. 02. 02. 2013 г.

Живописная Россия: Літовское і Белорусское Полесье: Репринт. воспроизведение изд. 1882 г. – 2-е изд. – Минск: Бел. Эн., 1993. – 550 с.

Караткевіч, У. Зямля пад белымі крыламі / У. Караткевіч. – Мінск: Маст. літар., 1997.

Лакотка, А. І. Пад стрэхамі прашчураў./ А. І. Лакотка – Мінск: Полымя, 1995.

Ліпскі, У. Я: праўдзівы аповед пра мой і твой радавод / У. Ліпскі – Мінск: Беларусь, 1998. – 230 с.

Ліпскі, Уладзімір. Мы: Аповесць пра нашы прозвішчы / Уладзімір Ліпскі. – Мінск: Беларусь, 2006. – 262 с.

Міфалогія беларусаў: Энцыклапедычны слоўнік/ Склад. І. Клімковіч, В. Аўтушка і інш.; навук. рэд. Т.  Валодзіна, С. Санько, - Мн.: Беларусь, 2011.  – 607 с.

Народная культура Беларусі: энцыкл. давед./Пад агул. рэд. В. С. Цітова. – Мінск: Беларуская энцыклапедыя., 2002.

Памяць: Гісторыка-дакументальная хроніка Кармянскага раёна / Рэдкал.: М. Я. Дзяткоў і інш. – Мінск: Беларусь, 2003 . – 462  с.

Памяць Беларусі: Рэспубліканская кніга / рэдкал.: Г.П. Пашкоў (гал. рэд.) [і інш.]. – Мінск, 2005. – 415 с.

Промыслы і рамёствы Беларусі. – Мінск: Навука і тэхніка, 1984. – 184 с.

Радкевіч, Яўген. Закон прыцяжэння. Раман. Мн, “Юнацтва”,1990. – 350 с.

Рогалеў, А.Ф. Географические названия в калейдоскопе времён / А.Ф. Рогалев. – Гомель: Барк, 2008 – 256 с.

Рогалев, А.Ф. От Гомиюка до Гомеля: Городская старина в фактах, имёнах, лицах / А.Ф. Рогалев. – 2-е изд., перераб. и дополн. – Гомель: Барк, 2006. – 220 с.

Сахута Я. М. Народнае мастацтва. Мн., Беларуская навука -2015. – 180 с.

Трубачоў, А. Не ад белай адзежы і светлых вачэй: погляд на этнагенез беларусаў / А. Трубачоў // Бел. мінуўшчына. – 1993. – № 1.

Томпсон Пол. Голос прошлого. Устная история. – М.: Издательство «Весь мир», 2003.

Шур, В.В. Беларускія ўласныя імёны: Беларуская антрапаніміка і тапаніміка / В.В. Шур – Мінск: Маст. літ., 1998. – 238 с.

Шур, В.В. Уласныя імёны ў часе і прасторы / В.В. Шур. – Мінск: НІА, 2008. – 100 с.

Этнаграфія Беларусі: энцыкл./ рэдкал. І.П. Шамякін (гал. рэд.) і інш. – Мінск: Бел. Энцыкл., 1989. – 450 с.